Και το μετρό και το μνημείο
Αγγελιοφόρος, 12.03.2013
Του Άγγελου Χανιώτη
Καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας, Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών, Πρίνστον
Δεν είναι πολλές οι ευρωπαϊκές πόλεις που μπορούν να καυχηθούν ότι υπήρξαν έδρες αυτοκρατόρων· η Θεσσαλονίκη είναι μια από αυτές, έδρα του αυτοκράτορα Γαλερίου στις αρχές του 4ου μ.Χ. αιώνα. Περισσότερες είναι οι ευρωπαϊκές πόλεις που η οικιστική τους εικόνα δεινοπάθησε από πολέμους, μετακινήσεις πληθυσμών και φυσικές καταστροφές. Λίγες όμως έχουν υποφέρει όσο η Θεσσαλονίκη. Μόνο την τελευταία εκατονταετία υπέστη τις συνέπειες της πυρκαγιάς του 1917, των πολέμων, του σεισμού του 1978, της οικοδομικής αναρχίας και του υδροκεφαλισμού. Για τον λόγο αυτό επιβάλλεται ιδιαίτερη ευαισθησία, ώστε να αποφευχθούν κι άλλες επεμβάσεις που παραποιούν την ιστορική οικιστική εικόνα της πόλης.
Αρχαία στο σταθμό Βενιζέλου
Κατά την κατασκευή του μετρό της Θεσσαλονίκης στο σταθμό Βενιζέλου βρέθηκαν σημαντικά αρχαιολογικά κατάλοιπα: τμήματα της βυζαντινής Μέσης Οδού. Είναι η κεντρική οδική αρτηρία της σημαντικότερης πόλης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στη βαλκανική χερσόνησο. Το μνημείο αυτό δεν το έχω επισκεφθεί. Το οξύμωρο είναι ότι ακριβώς για αυτό τον λόγο δικαιούμαι να έχω γνώμη· γιατί ούτε και τα μέλη του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ) το είχαν επισκεφθεί, όταν ψήφισαν υπέρ της μεταφοράς του στο Στρατόπεδο Παύλου Μελά. Αυτή η ιδιαίτερα δραματική επέμβαση σε ένα σημαντικό τεκμήριο της οικιστικής ιστορίας της πόλης βρέθηκε στο στόχαστρο δριμύτατης κριτικής. Οι ευρύτερες συνέπειες που έχει η απόφαση αυτή για την αξιοπιστία της αρχαιολογικής πολιτικής δεν έχουν επισημανθεί αρκετά. Όταν η Ελλάδα διεκδικεί, και δίκαια, την επανένωση των γλυπτών του Παρθενώνα, το κτύπημα που επί δεκαετίες δέχεται κάτω από τη ζώνη από το Βρετανικό Μουσείο και τους υποστηρικτές του είναι το κακεντρεχές σχόλιο «φροντίστε πρώτα τα αρχαιολογικά ευρήματα στη χώρα σας, πριν έχετε το θράσος να ζητάτε αυτά που επί αιώνες προστατεύουμε εμείς». Με τη στάση τους το Υπουργείο Πολιτισμού και το ΚΑΣ κάνουν ένα τέτοιο επιχείρημα πειστικό. Και αναρωτιέμαι με τί μούτρα κάποιος αρχαιολόγος θα ζητά στο μέλλον από τον εργολάβο της επαρχίας να σεβαστεί κάποιο αρχαιολογικό κατάλοιπο όταν οι κατ’ εξοχήν υπεύθυνοι για την προστασία της αρχαιολογικής κληρονομιάς με επιπολαιότητα αποφασίζουν το ξήλωμα ενός μνημείου τεράστιας σημασίας και τη μεταφορά του σε άλλη θέση.
Και στην αρχαιότητα μαρτυρείται η μετακίνηση ολόκληρων μνημείων, ακόμα και ναών. Όσο μπορούμε να διαπιστώσουμε, τα κίνητρα τότε ήταν η σημασία της ιστορικής μνήμης, η εκτίμηση της κλασικής αισθητικής και η ευσέβεια. Κίνητρο σήμερα είναι ο περιορισμός της δαπάνης ενός κατασκευαστικού έργου. Κάθε κοινωνία δίνει προτεραιότητα στις αξίες που την εκφράζουν. Η απόφαση του ΚΑΣ δεν είναι τυχαία· είναι έκφραση νοοτροπίας και πολιτικής.
Η παραμονή του μνημείου του Σταθμού Βενιζέλου στη θέση του αναμφίβολα σημαίνει πρόσθετη υψηλή δαπάνη. Λόγω των ιδιαιτέρων συνθηκών δεν είναι δυνατό τη δαπάνη αυτή να την σηκώσει μόνος του ο φορέας του έργου. Όσοι δικαιολογημένα ζητούν την παραμονή του μνημείου στη θέση του θα πρέπει να απαλλαγούν από τη νεοελληνική νοοτροπία της υποβολής αιτημάτων που δεν συνοδεύονται και από τη διάθεση για προσφορά. Αποδέκτες της κινητοποίησής των φορέων που αγωνίζονται για τη διάσωση του μνημείου δεν μπορεί να είναι μόνο η εταιρεία του μετρό, αλλά και οι χορηγοί, τα κληροδοτήματα, οι οργανώσεις αποδήμων κι όλοι όσοι θα ήταν διατεθειμένοι να συμβάλουν υλικά και όχι ρητορικά.
Δεν υπάρχει «καλό» μνημείο και «κακό» μετρό. Υπάρχει ένα πρόβλημα που αναζητά τη λύση του. Οι λύσεις ευκολίας θα καταστρέψουν ένα από τα λίγα τεκμήρια της ιστορικής διαδρομής της Θεσσαλονίκης. Την αξιοπιστία του ΚΑΣ, της ελληνικής πολιτικής για την προστασία της αρχαιολογικής κληρονομιάς και της πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου Πολιτισμού την έχουν ήδη ζημιώσει.
